De Jodenvervolging in Rotterdam tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft grote littekens achtergelaten. Na het bombardement van 14 mei 1940 zijn er nog ongeveer 12.000 Joden in Rotterdam. Na de oorlog moet pijnlijk geconcludeerd worden dat in ieder geval meer dan 6300 Joden uit Rotterdam en omgeving vermoord zijn die via Loods 24 weggevoerd zijn. Er is dan nog weinig over van de ooit levendige Joodse gemeenschap in Rotterdam. Tegenwoordig staan we in Rotterdam stil bij de Jodenvervolging met herdenkingen en monumenten. Lange tijd was dit niet het geval.
Foto’s: Edwin Muller Photography
Tegenwoordig staan we in Rotterdam regelmatig publiekelijk stil bij de Jodenvervolging. Deze plaquette ligt bij het Joods Kindermonument op de Kop van Zuid. (Foto: Edwin Muller Photography)
In 1966 maakt het Comité Ereschuld aan Joodse Stadsgenoten bekend dat mede door hun inspanningen een Joods herinnermonument zal komen in Rotterdam. Dit is de eerste publieke spijtbetuiging in Rotterdam van niet-Joden aan het adres van de Joodse Rotterdammers en het monument wordt uiteindelijk in 1967 geplaatst.
Deze spijtbetuiging kan op verschillende manieren opgevat worden. Ten eerste is dit het tonen van medeleven vanuit de Rotterdamse samenleving aan het adres van Joodse families die vaders, moeders, broers, zussen en andere familieleden zijn verloren door naziterreur. Ten tweede is het een spijtbetuiging die getuigt van innerlijke kritiek: had de Rotterdamse gemeenschap wellicht gefaald en de Joodse gemeenschap meer kunnen beschermen tijdens de bezetting? Tenslotte is het een excuses dat rijkelijk laat pas een Joods herinneringsmonument in Rotterdam komt. De bevrijding ligt dan al ruim twintig jaar achter ons.
De Bezetting
Waarom beginnen we in Rotterdam pas half jaren zestig publiekelijk en collectief stil te staan bij de Jodenvervolging in Rotterdam? Hier zijn meerdere redenen voor die zich met name op nationaal niveau afspelen. Laten we beginnen met de invloed van filmbeelden. Tijdens de bevrijding maken geallieerde troepen films van de Duitse concentratiekampen met de uitgemergelde gevangenen en doden die opgestapeld liggen. Deze schokkende en iconische beelden worden met name door de Amerikanen direct over Europa verspreid en openbaar vertoond om de misdaden van de nazi’s duidelijk te maken.
Nederland wordt relatief pas laat bevrijd en mist deze golf aan beelden. In 1975 zijn de beelden pas voor het eerst te zien op de Nederlandse tv. Maar doordat Nederland vlak na de bevrijding de gruwelijke beelden niet ziet, ontstaat niet gelijk een duidelijk beeld welk lot Joodse Nederlanders te wachten stond in Auschwitz, Sobibor of ander vernietigingskamp.
De Jodenvervolging krijgt wel door videobeelden vanaf 1960 aandacht op grote schaal in Nederland door de televisieserie De Bezetting (zie video hierboven). Het land zit aan de buis gekluisterd en leert alles over de Tweede Wereldoorlog. De onderwerpen variëren van bombardement op Rotterdam en bevrijding tot aan de Jodenvervolging. De populaire serie valt samen met een andere ontwikkeling in dezelfde periode die laat zien dat in Nederland meer historisch zelfbewustzijn optreedt op het gebied van de Jodenvervolging. Zo wordt het Anne Frank Huis in 1960 geopend als museum en groeit dit uit tot één van de populairste musea in Nederland.
Heersend onvermogen
Kunnen wij ons ooit echt voorstellen hoe het was om de dood in de ogen te staren in een vernietigingskamp als Auschwitz en hoe het voelt om van alle menselijkheid gestript te worden? De vraag stellen is hem beantwoorden. Maar dit heersend onvermogen vlak na de oorlog onder Rotterdammers, en Nederlanders, maakt het wel lastiger om beter te begrijpen wat hun Joodse medeburger is overkomen tijdens de oorlog en daaropvolgend meer aandacht aan te besteden. Over deze gruwelijkheden nadenken of praten kan ook velen het gevoel geven dat de zin voor het leven ontnomen wordt. Veel Nederlanders zijn na de Tweede Wereldoorlog ook ‘oorlogsmoe’ en willen zo goed als mogelijk hun leven weer oppakken.
Net als ‘Geen woorden maar daden’ past de officiële Rotterdamse wapenspreuk ‘Sterker door strijd’ bij de naoorlogse mentaliteit. Nederland, en Rotterdam, lag in puin en moest opgebouwd worden. De toekomst en wederopbouwperiode was van belang. (Foto: Edwin Muller Photography)
Had de Jodenvervolging in Nederland vlak na de oorlog meer aandacht gekregen als Joodse overlevenden van kampen massaal hun verhaal naar buiten brachten? Dit is lastig achteraf te zeggen, maar uiteindelijk gebeurde dit ook niet. Er moet niet ook vergeten worden dat Nederland zwaar getroffen was door de oorlog. Veel stond in het teken van de wederopbouw en dus vooruit kijken. Vooral in het platgebombardeerde Rotterdam moest weer veel opgebouwd worden. Een mentaliteit van ‘geen woorden maar daden’ wordt veel in praktijk gebracht. Verhalen over het verleden en slachtofferschap passen hier niet bij.
Veel Joodse Nederlanders trekken zich mede daarom terug. Sommigen doen dit om het verleden achter zich te laten en ook iets van de toekomst te maken. Anderen doen dit omdat zij zich schamen of vrezen dat ze toch niet gehoord worden door hun landgenoten en de Nederlandse staat.
Nationaal herdenken
Het wantrouwen van de Joodse Nederlanders jegens de Nederlandse overheid valt vlak na de oorlog goed te begrijpen. Het grootste probleem is dat vlak na de oorlog het Nederlandse staatsbeleid erop is gefixeerd om de Tweede Wereldoorlog op een nationale manier te herdenken. Dit betekent een politiek waar veel groepen over één kam worden geschoren en veel gebruik wordt gemaakt van stereotypen. Zo dragen veel nationale monumenten de boodschap uit van de goede (Nederlandse soldaten en het verzet) versus de slechte (Duitse bezetter). Er is veel aandacht voor heroïek en de offers die het Nederlandse volk heeft gebracht, maar weinig tot geen aandacht voor slachtoffers die hiermee onzichtbaar worden gemaakt.
Na de oorlog was er sprake van een regen aan verschillende monumenten. De (lokale) overheid wilde dit een halt toeroepen. Er kwam ook behoefte aan uniforme gedenktekens, zoals deze witte kruizen in Rotterdam. Deze kruizen staan op fusilladeplekken en staan in het teken van heroïek en opoffering. Op deze plek aan de Oostzeedijk Beneden werden in 1945 twintig mannen doodgeschoten door de bezetter. (Foto: Edwin Muller Photography)
Door het staatsbeleid wordt daarom ook lange tijd niet meegewerkt aan een nationaal herdenkingsmonument voor de Jodenvervolging, omdat het ‘groepsherdenken’ niet centraal staat. Het is ook veelzeggend dat na de bevrijding alle repatrianten op dezelfde manier worden behandeld.
Joodse overlevenden van vernietigingskampen krijgen dezelfde behandeling als politieke gevangenen en teruggekeerde dwangarbeiders. Veel Joden die terugkeren worden ook door de kille overheid lastig gevallen met formaliteiten, zoals aanslagen voor achterstallig erfpacht of achterstallige straatbelasting voor de tijd dat zij in het buitenland gevangen zaten. Momenteel loopt nog het onderzoek van het NIOD om te onderzoeken in hoeverre sprake was van dergelijke misstanden en ongunstige compensatieregelingen in Rotterdam.
De plaquette op het monument De verwoeste stad. Het beeld werd geschonken door de Bijenkorf. Het warenhuis wilde hier geen publiciteitsstunt van maken en schonk het mede daarom anoniem. Anderzijds had de Bijenkorf met het schenken van dit beeld wel aandacht kunnen vragen voor de Jodenvervolging in Rotterdam, maar dat gebeurde dus niet. (Foto: Edwin Muller Photography)De verwoeste stad: symbool van zwijgen
Gezien de eerder besproken nationale ontwikkelingen is het niet vreemd dat vanuit de Rotterdamse gemeenschap pas in 1967 het eerste monument wordt onthuld om de Jodenvervolging in Rotterdam te herdenken. Maar er was eerder een uitgelezen moment om de Jodenvervolging in het openbaar te benoemen.
Het beroemdste oorlogsmonument in de Maasstad is De verwoeste stad van Ossip Zadkine. Dit unieke beeld wordt in 1953 geplaatst en wordt geschonken door de Bijenkorf. Dit is dan een unieke kans om ook de impact Jodenvervolging benoemen. De Bijenkorf is immers een Joods familiebedrijf en ruim 700 van hun medewerkers worden tijdens de oorlog vermoord. Maar er wordt veelzeggend gezwegen door de Bijenkorf en het monument wordt anoniem geschonken. Het zwijgen past in het beeld dat veel Joden vlak na de oorlog niet in het openbaar hun verhaal vertellen en dat vanuit de overheid wordt gestreefd naar collectief in stereotypen herdenken en niet naar ‘groepsherdenken’ waar slachtoffers centraal staan.
Het beeld van Loeki Metz in de tuin van het stadhuis bestaat uit verschillende reliëfbeelden. Dit is één van de grote beelden die onderdeel maken van het monument. (Foto: Edwin Muller Photography)Probleem met gesneden beelden
Zoals eerder vastgesteld, besteden we in Nederland vanaf de tweede helft van de jaren zestig besteden meer publieke aandacht aan de Jodenvervolging. In Rotterdam wordt dit gesymboliseerd in 1967 met het plaatsen van het Joods Monument gemaakt door de kunstenares Loeki Metz en mogelijk gemaakt door het Comité Ereschuld aan Joodse Stadsgenoten. Dit monument is ook tot stand gekomen met hulp van de gemeente Rotterdam en Rotterdamse Kunststichting.
Aanvankelijk wordt dit monument, dat bestaat uit verschillende reliëfbeelden, geplaatst tegen een muur van de Rotterdamse synoge aan het A.B.N. Davidsplein. Enkele uren na de officiële onthulling beklagen joodse Rottterdammers zich over het monument. De klacht is met name dat tegen het Gebod wordt gehandeld, omdat gebruik is gemaakt van gesneden beelden.
Eén van de kleinere reliëfbeelden van het monument. (Foto: Edwin Muller Photography)
De Rotterdamse Kunststichting schrikt van alle commotie. Om een schandaal te voorkomen, wordt het monument snel verwijderd. Het Joods Monument zal uiteindelijk pas in 1981 opnieuw geplaatst worden na lange en moeizame onderhandelingen tussen de kunstenares, gemeente Rotterdam, Rotterdamse Kunststichting en de Joodse gemeenschap. Burgemeester Adri van der Louw geeft toestemming om het monument te plaatsen in de tuin van het stadhuis.
Eind goed, al goed voor het eerste grote Joodse herdenkingsmonument in Rotterdam. Het is ook veelzeggend dat de Jodenvervolging uiterst serieus wordt genomen doordat het monument van Metz wordt onthuld door niemand minder dan koningin Beatrix.
Het stiltemonument Plein Loods 24 aan de Louis Pregerkade op de Kop van Zuid. Dit monument staat op de plek van Loods 24. Vanaf hier vertrokken in 1942-1943 treintransporten en werden op deze manier duizenden Joden uit Rotterdam en omgeving weggevoerd. (Foto: Edwin Muller Photography)Loods 24
De oprichting in de jaren negentig van de Stichting Comité Loods 24 betekent een nieuw hoogtepunt in de Rotterdamse geschiedenis om de Jodenvervolging op lokaal niveau te herdenken. Met de moderne herontwikkeling van de Kop van Zuid komt ook meer aandacht voor de geschiedenis van dit gebied. Zo wordt ook Loods 24 onder de loep genomen. Vanaf Loods 24 vertrekken duizenden Joden uit Rotterdam en omgeving richting Westerbork en velen van hen worden vanaf daar naar Auschwitz op transport gesteld waar velen binnen 24 uur na aankomst sterven.
In de buurt van Plein Loods 24 zijn meerdere straten vernoemd naar bekende Rotterdamse Joden. De Helmersstraat is een buitenbeentje. Deze straat verwijst naar de gelijknamige straat die voor de oorlog in de binnenstad lag en bekend stond als een levendige Joodse straat. Na de oorlog is deze straat met de nieuwe stadsplanning niet meer teruggekomen in de binnenstad. (Foto: Edwin Muller Photography)
Door de inspanningen van Stichting Comité Loods 24 wordt met de herinrichting van de Kop van Zuid rekening gehouden met de Joodse oorlogsgeschiedenis. Inmiddels is in de jaren negentig op lokaal (en nationaal) niveau aandacht besteden aan de Jodenvervolging door eerdere ontwikkelingen ook iets vanzelfsprekends geworden. Het is ook veelzeggend dat de Stichting Comité Loods 24 tot stand komt doordat de niet-Joodse Rotterdamse wethouder Jan van der Ploeg zich daar hard voor maakt.
Grotendeels door de inspanningen van de stichting wordt op de Kop van Zuid het stiltemonument Plein Loods 24 gerealiseerd. Daarnaast worden in dezelfde periode veel omliggende straten vernoemd naar vooraanstaande Rotterdamse Joden, zoals de Louis Pregerkade en Levie Vorstkade.
Het Joods Kindermonument op de Kop van Zuid. Hier staan de namen genoemd van ruim 600 Joodse kinderen die van het leven beroofd werden door de nazi’s. (Foto: Edwin Muller Photography)Nieuwe dimensie
Sinds 2013 staat in de buurt van Plein Loods 24 het Joods Kindermonument waar 686 vermoorde Joodse kinderen worden herdacht in de leeftijd tot 12 jaar. Dit monument markeert op een zekere manier een nieuwe mijlpaal. Waar eerder het ‘groepsherdenken’ weinig ruimte kreeg, wordt juist met het Joods Kindermonument een nieuwe dimensie geschapen in het ‘groepsherdenken’. Niet alleen de algemene Jodenvervolging staat centraal, maar er wordt één specifieke groep uitgelicht door het monument zelf, maar ook door de herdenkingen die hier plaatsvinden en de educatieve projecten van basisscholen die aan het monument verbonden zijn.
Anno 2020 is het niet meer dan normaal dat we aandacht besteden aan de Jodenvervolging in Rotterdam (en Nederland). We willen juist vaak de Jodenvervolging beter begrijpen. We willen juist dat de verhalen van ooggetuigen niet verloren gaan en herinnerd worden. We willen juist dat onze kinderen op school iets meekrijgen van de Jodenvervolging. En we zijn bereid om terug te kijken naar het verleden om daar iets van te leren. Gelukkig kan er in 75 jaar veel veranderen.
Als je vragen of opmerkingen hebt naar aanleiding van dit artikel, dan mogen deze altijd verstuurd worden naar info@idtoursrotterdam.com. Als je meer over Rotterdam, de Tweede Wereldoorlog en de Jodenvervolging wil weten, dan ben je ook van harte welkom om mee te gaan met onze Rotterdam Oorlog Rondleiding.
