De verwoeste stad en De boeg zijn twee kenmerkende oorlogsmonumenten in Rotterdam. De één is de metershoge blikvanger naast de Erasmusbrug en het beeld van Ossip Zadkine vormt het centrum van herdenken in Rotterdam. Hoewel alleen de Leuvehaven fysiek deze twee monumenten scheidt, is er een wereld van verschil tussen de gedenktekens als je kijkt naar de kunstvorm, uitgedragen boodschap en totstandkoming van de monumenten.
Foto’s: Edwin Muller
Zijn er dan geen overeenkomsten tussen De boeg en De verwoeste stad? Jawel, een paar. Beide monumenten verwijzen naar de Tweede Wereldoorlog en ze stammen uit dezelfde periode. Het beeld van de Russische kunstenaar Zadkine wordt in 1953 onthuld en De boeg van de Italiaan Frederico ‘Fred’ Carasso in 1957. Beide herdenkingstekens symboliseren ook het streven tijdens de jaren vijftig in het overheidsbeleid (lokaal en nationaal) om monumenten te plaatsen die een grote artistieke waarde hebben. Zadkine en Carasso zijn tijdens de jaren vijftig kunstenaars van internationale naam. Tot zover de overeenkomsten.
Monument De boeg met de kenmerkende vlaggenparade in aanloop naar 4 en 5 mei (Foto: Edwin Muller Photography)Afgekloven schelvis
In 1946 wordt de Nationale Monumenten Commissie voor Oorlogsgedenktekens opgericht. Deze landelijke commissie wordt opgericht om de naoorlogse monumentenregen tegen te gaan. Veel goed bedoelende verenigingen, lokale commissies en notabelen nemen het initiatief vlak na de oorlog om oorlogsmonumenten te realiseren. Vaak zijn deze van twijfelachtige artistieke kwaliteit en dit wordt door de overheid een halt toegeroepen.
Rotterdam krijgt vanuit de nieuwe landelijke commissie het Nationale Monument voor de Koopvaardij toegewezen. Het monument wordt bekostigd door giften van Rotterdamse ondernemers en door een landelijke collecte. Het gedenkteken wordt opgericht ter nagedachtenis aan 2134 Nederlandse en 1414 niet-Nederlandse zeelieden die tijdens de oorlog zijn omgekomen en normaal gesproken vindt bij dit monument ook een jaarlijkse herdenking plaats.
Voor het ontwerp wordt een besloten prijsvraag met een jury van experts georganiseerd waar vier kunstenaars en twee architecten voor worden uitgenodigd. Uiteindelijk blijven drie kunstenaars over: Wim Reijers, Wessel Couzijn en Carasso. Reijers en Couzijn hebben een modern abstract monument ontworpen en Carasso een figuratief beeld en het meest klassieke beeld. De jury kiest voor het ontwerp van Reijers genaamd de Ruggegraat, want dit ontwerp beeldt volgens hen opoffering, leed, wilskracht en moed uit. De boeg van Carasso kan de jury waarderen, maar het ontwerp vaart iets te triomfantelijk door de golven en mist daardoor inhoud.
Aan de rivierzijde van De boeg is een beeldengroep van personen zichtbaar het menselijke aspect benadrukken. Zij beelden nood, solidariteit en redding uit (Foto: Edwin Muller Photography)
Voordat een definitief ontwerp wordt gekozen, vindt er een expositie plaats in het Schielandshuis en worden de ontwerpen van Carasso, Reijers en Couzijn tentoongesteld. En wat blijkt? Het publiek, de weduwen van omgekomen zeelieden, mariniers en de pers moeten weinig hebben van de abstracte werken. Deze vallen moeilijk te begrijpen en de Ruggegraat wordt al snel een ‘afgekloven schelvis’ in de volksmond genoemd.
De gemeente Rotterdam en lokale notabelen negeren door de kritiek het advies van de jury en kiezen daarom voor het meer traditionele en monumentale ontwerp van Carasso. Nadat de onthulling in 1957 heeft plaatsgevonden, duurt het nog acht jaar voordat De boeg compleet is. Het monument moet meer inhoud krijgen door een menselijk aspect toe te voegen. Dit gebeurt, na vele moeizame discussies tussen kunstenaar en belanghebbenden, door een beeldengroep van personen toe te voegen.
Het gedenkteken op De verwoeste stad waar duidelijk wordt dat de Bijenkorf het kunstwerk heeft geschonken. Tot 1978 (25 jaar na onthulling) blijft het geheim dat het beeld een schenking was van het warenhuis. Dit op eigen verzoek van de Bijenkorf (Foto: Edwin Muller Photography)Geen gezeur met commissies
Waar het realiseren van De boeg een weg vol met hobbels is, daar verloopt de totstandkoming van De verwoeste stad vrij vlekkeloos. Dit komt omdat het beeld van Zadkine geschonken wordt door de Bijenkorf. Hier is geen opdracht van een nationale commissie nodig, hier komt geen jury aan te pas en er zijn geen alternatieve ontwerpen waar meningsverschillen over kunnen ontstaan.
De gemeente Rotterdam hoeft alleen ja te zeggen tegen het ontwerp van Zadkine en dit gebeurt ook. Hoewel de internationale faam van Zadkine een grote rol speelt in het accepteren van het monument, speelt op de achtergrond ook de angst dat bij een afwijzing de gemeente gezichtsverlies lijdt door een genereuze schenking en werk van een bekende beeldhouwer te weigeren.
Monster van Frankenstein
Een ander groot verschil tussen De boeg en De verwoeste stad is de kunstvorm. Carasso’s monument is klassiek en figuratief. Het werk van Zadkine is abstract en zeker revolutionair modern voor zijn tijd, want tot dan toe zijn veel oorlogsmonumenten in Nederland figuratief en relatief eenvoudig van aard.
Vindt iedereen voor en na de onthulling van De verwoeste stad het monument ook mooi? Tegenwoordig kun je wellicht de Rotterdammers op één hand tellen die het kunstwerk niet kunnen waarderen, maar destijds is er meer kritiek. Er zijn meningsverschillen over de stijl en het thema. Hoort zo’n apocalyptisch werk wel thuis in een stad die hard werkt aan de wederopbouw? Wat moeten we met het monster van Frankenstein in Rotterdam?
Maar het merendeel van de Rotterdammers kan het beeld wel waarderen. Kunstcritici prijzen het beeld ook omdat het kunstwerk in één oogopslag een collectief gevoel aan herinneringen en ervaringen oproept. En Carasso? Die kan het abstracte ontwerp van zijn collega niet waarderen.
Het krachtig en sprekende beeld van Ossip ZadkineVeelvoud aan gedachten
Dat het monument van Zadkine uitgroeit tot hét belangrijkste oorlogserfgoed in Rotterdam, is waarschijnlijk ook te danken aan de boodschap die het beeld uitdraagt. De verwoeste stad dient terug te verwijzen naar de gebombardeerde stad en het onmenselijke leed van de Rotterdammers. Kijkend naar het krachtige beeld is het lastig om niet de emotie te voelen bij de laffe oorlogsdaad van 14 mei 1940.
Maar De boeg is een ander verhaal. Hier is de opdracht te complex geweest en is het daarom lastig een veelzeggend beeld te ontwerpen. De boeg moest leed, opoffering, moed, plichtsbesef en volharding uitbeelden die naar de overwinning in de toekomst leidde. De boeg moet verwijzen naar een veelvoud van gedachten. Ook bij oorlogsmonumenten geldt soms het principe van less is more.
Heb je vragen of opmerkingen naar aanleiding van dit artikel? Stuur gerust een mail naar info@idtoursrotterdam.com. Als je geïnteresseerd bent om meerdere verhalen over de Tweede Wereldoorlog te horen, dan ben je van harte welkom om een keer mee te gaan met onze Rotterdam Wiederaufbau Führung.
